Wat is Vrijheid?

In onze zoektocht naar een zinvol leven staan de columns dit jaar in het teken van de bestseller 'De Tweede Berg' van David Brooks. Hij schrijft over een betekenisvol leven gericht op de ander. Hij stelt hierin dat vrijheid een groot goed is, mits deze op de juiste manier begrepen en uitgeleefd wordt. Marnix 't Hart vond het daarom hoog tijd om het begrip vrijheid eens onder de loep te nemen. 

Vrijheid. Het is sinds de Verlichting een belangrijk begrip in de Westerse samenleving. Het was zelfs een van de idealen van de Franse revolutie, een cruciaal moment in de overgang naar de liberale democratie waar we vandaag de dag in leven: ‘vrijheid, gelijkheid, broederschap’. Maar, wat is vrijheid eigenlijk? In de paragrafen die volgen hoop ik je hierover aan het denken te zetten, en je er wellicht een nieuw perspectief op te bieden.

"Vrijheid op zichzelf betekent niets, maar kan alleen begrepen worden in relatie tot iets anders."

Woorden kunnen meerdere betekenissen hebben, en zo is dat ook het geval met vrijheid. Een grof onderscheid kan gemaakt worden tussen denotatie en connotatie. Een denotatie is de letterlijke betekenis van een woord, connotaties zijn associaties bij een woord, secundaire betekenissen die per persoon kunnen verschillen. In het geval van vrijheid zijn er een hoop connotaties te bedenken. Vrijheid betekent autonoom zijn, financiële middelen bezitten, geen baas boven je hebben, noem het maar op. De letterlijke betekenis van het woord vrijheid is een ander verhaal: het klinkt simpel en vanzelfsprekend, maar is complexer en rijker dan het op het eerste gezicht lijkt.

Volgens het woordenboek betekent vrijheid simpelweg vrij zijn, maar dat zegt op zichzelf nog niets. Ik pleit er zelfs voor dat vrijheid op zichzelf niets betekent, maar dat alleen begrepen kan worden in relatie tot iets anders. Om dit te verduidelijken kun je vrijheid vergelijken met een belangrijke waarde in de journalistiek: onafhankelijkheid. Journalisten zeggen graag dat ze onafhankelijk te werk gaan. Ik denk dan: onafhankelijk van wat? En onafhankelijk om wat te doen? Zo kun je vrijheid ook zien. Je bent vrij van bepaalde dingen (negatieve vrijheid), en je bent vrij om bepaalde dingen te doen (positieve vrijheid). Een journalist is dus vrij van bepaalde belangen die zijn werk kunnen beïnvloeden, en is daardoor vrij om neutrale en objectieve journalistiek te bedrijven.

"Een gemeenschappelijk ideaal maakt het mogelijk dat we onze vrijheden gebruiken om niet alleen het beste voor onszelf te zoeken, maar ook voor een ander."

De afwezigheid van belemmeringen is waar we over het algemeen aan denken als het gaat om vrijheid, maar is dus slechts een kant van het verhaal. Als we alleen deze kant belichten, dreigt vrijheid volgens David Brooks (auteur van het boek De Tweede Berg) te degenereren tot willekeur. Een journalist kan bijvoorbeeld wel vrij zijn van belangen, maar wat gaat hij vervolgens met die vrijheid doen? Als er geen duidelijk doel is kan vrijheid snel leiden tot het najagen van eigenbelang. Er is een gemeenschappelijk ideaal of doel nodig om onze vrijheden in goede banen te leiden. Een gemeenschappelijk ideaal maakt het mogelijk dat we onze vrijheden gebruiken om niet alleen het beste voor onszelf te zoeken, maar ook voor een ander.

Concluderend roept dit wat mij betreft twee dingen op. Allereerst leidt vrijheid mij tot dankbaarheid voor de omstandigheden waar ik me in bevind. Als ik bijvoorbeeld wil reizen, probeer ik het niet als vanzelfsprekend te zien dat de mogelijkheden er zijn om dat te doen. Er is een piloot die mij naar een bestemming brengt, er zijn mensen die zorgen dat het vliegtuig schoon is et cetera. Dit geeft mij de verantwoordelijkheid om die mensen te waarderen voor wat ze mogelijk maken. Ten tweede doet het mij afvragen wat het ideaal is onder mijn leven en de samenleving, zodat ik mijn vrijheden gebruik om dat ideaal na te streven. Welk ideaal streef jij na met de vrijheden die je hebt?

Over de auteur:

Marnix ’t Hart is naast zijn beroep als grafisch ontwerper geïnteresseerd in journalistiek en de raakvlakken tussen filosofie, religie en wetenschap.